Kredi derecelendirme kuruluşları bir yandan Türkiye üzere ülkelerde ‘gerçekleşen’ büyüme ve iyileşmeleri görmezden gelirken, diğer bir ülkede ise iktisatta birtakım göstergelerin güzelleşeceğine olan ‘inanç’ not yükseltme sebebi oluyor.
YÖNTEMİ TÜM DÜNYADAN SAKLIYORLAR
Kredi notu derecelendirme konusunda monopol oluşturan Moody’s, S&P ve Fitch Ratings, ABD Sermaye Piyasaları Heyeti tarafından bir firmaya yahut ülkeye kredi tahsisinin ne seviyede riskli olduğunu derecelendirmeleri için yetkilendirildiler. Kredi derecelendirme kuruluşlarının yaptıkları tahliller sonucunda objektif bir görüş ve not sunması beklenir fakat, bu kuruluşlar kullandıkları derecelendirme modellerinin içeriği hiçbir formda kamuoyuna açıklamıyor.
Özellikle 1997 Asya Finansal Krizi ve 2008 global krizinde verilen kredi notları, bu kuruluşların ‘şirket ve ülkelere not vererek’ yatırımcılara yol göstermediklerini, operasyonel bir güç üzere hareket ettiklerini gözler önüne serdi. Bu kuruluşlar, Asya Krizi sırasında Endonezya, Güney Kore, Malezya ve Tayland’ın kredi notlarını ‘beklenmedik bir şekilde’ Temmuz 1997 ile Kasım 1998 ortasında 5 kademe birden indirerek, yatırımcıyı panikletip krizin derinleşmesine neden oldu.
‘Üç büyük’ denilen kuruluşlar birebir vakitte, batık şirketlerin kredi notlarını yüksek tutarak son güne kadar kredi çekebilmelerini sağlıyor. Enron, Worldcom, Parmalat ve Lehman Brothers üzere şirketlere batmadan çabucak evvel yüksek kredi notları verilmişti. O denli ki, finans etraflarının dedektifi olarak bilinen Michael Lewis’in ‘The Big Short: Inside the Doomsday Machin’ kitabının sinema uyarlamasında, kredi derecelendirme kuruluşlarının ‘parayla not sattığına’ yer verilmişti.
KREDİ DERECELENDİRME KURULUŞLARININ TÜRKİYE KARARLARI ‘SİYASİ’
2010 yılında iktisadı batan ve Avrupa ülkeleri tarafından kurtarılmayı bekleyen Yunanistan’ın kredi notunu “yatırım derecesi” düzeyinde tutan kuruluşlar, 2010 yılında yüzde 9.2 ve 2011 yılında yüzde 8,5’le Avrupa’nın en süratli büyüyen iktisadı Türkiye’nin notunu ‘durağan’ tuttu. OECD “Ekonomik Görünüm” raporunda, Türkiye için 2022 yılı GSYH büyüme kestirimi yüzde 3.7’den yüzde %5.4’e çıkardı. Son açıklanan Ağustos ayı ihracat bilgileri, geçen yıla nazaran yüzde 13.1 daha yüksek.
2022 yılının birinci 6 ayında Türkiye’ye gelen memleketler arası direkt yatırım meblağı yüzde 21 artarken, S&P’nin tüm dünyadan sakladığı ‘yöntemiyle’ Türkiye’nin kredi notunu düşürmesi datalarla değil, siyasi motivasyonla izah edilebilir.
KREDİ DERECELENDİRME KURULUŞLARININ İNANÇ SORUNU
Kredi kıymetlendirme kuruluşları ülke yahut şirketlerin aldıkları kredileri geri ödeme yeteneğini (kredibilitesini) ölçerler. Kredibilite ölçülürken ülkenin ekonomik göstergelerinin yanısıra, ekonomiyi direkt ya da dolaylı olarak etkileyen siyasi ve tüzel durumu göz önünde bulundurur ve ülke risklerini kıymetlendirerek son bir not takdir ederler.
Bu piyasayı elinde tutan Standard&Poor’s, Moody’s ve Fitch Ratings’in yaptıkları notlandırma, birbirlerinden bir ölçü farklılık gösterse de en yüksek not AAA (veya Aaa) ve en düşük not D’dir. Bu kuruluşlar ülke ve şirketlerin hem kısa vadeli hem de uzun vadeli borçları geri ödeyememe durumunu değerlendirirler. Esasen bir ülkeyi yahut şirketi değil o ülkenin tahvillerinin riskini ve ne kadar ‘kredi vermeye/yatırım yapmaya bedel’ olduğunu ölçerler. Ayrıyeten ülkelerin hem kendi parası cinsinden hem de yabancı paralar cinsinden borçlanabilme yeteneğini de kıymetlendirir ve notlandırırlar. Verilen notların yanında müspet (+), negatif (-) ve durağan tabirleri de yer alır, bu sözler notlandırması yapılan ülkenin durumu hakkında gelecek periyot için nasıl bir beklenti içinde olduklarını gösterir. Bir not AA+ ise, bu ülkenin bundan sonraki periyot notlandırması konusunda yükselme beklentisi var demektir. Bu not AA- ise o ülke hakkında gelecek periyotta aşağı istikametli bir beklenti kelam mevzusudur.
Kredi derecelendirme piyasasının en büyük üç şirketi Standard&Poor’s, Moody’s ve Fitch Ratings piyasanın yüzde 95’ini oluşturur. Bu üç kurum hariç öbür hatırı sayılır şirketler olsa da piyasa genel olarak bu üçlünün elinde bir oligopol görünümü stantlar. Bu kurumlar 1900’lü yılların başlarından itibaren faaliyette, lakin yıldızlarının parlaması 1975 yılında Avrupa ve ABD’de Sermaye Piyasası Heyetleri kanunlarıyla referans gösterilmeleri sonrasında olmuştur. O denli ki büyük emeklilik fonları, bu kuruluşlardan en az ikisi BBB notu verdiği takdirde o ülkenin tahvillerini satın alabilir. Yeniden kurumsal yatırımcılar da yatırım yaparken bu şirketlerin değerlendirmelerine dikkat etmek zorundadırlar. Bu üzere zorunluluklar dış finansmana gereksinim duyan ülke ve şirketleri kredi derecelendirme kuruluşlarına bir biçimde mahkum etmektedir. Alışılmış ki bu kurumlar kendi öngörü ve hatta bazen önyargılarına nazaran ülke yahut şirketlere not verdikleri için yanılma hisseleri da yok değildir. Kredi derecelendirme kuruluşlarının yanıldığı ve büyük krizlere yol açtığı örnekler tarihte mevcuttur. Bu örneklerin en yakın tarihli olanı 2008 yılında A2 notu verdikleri Lehman Brothers’ın batması ve mortgage krizinin dalga dalga ABD’den dünyaya yayılmasıdır.
TÜRKİYE’NİN KREDİ DERECELENDİRME KURULUŞLARI İLE İMTİHANI
Türkiye’nin kredi derecelendirme kuruluşları ile olan kıssası 1990 yılında başladı. Lakin global sıkıntılar nedeni ile Standard&Poors’un Türkiye için verdiği ‘yatırım yapılabilir ülke’ notunu açıklaması, 1992 yılını buldu. Birebir yıl Moody’s isimli kuruluş da Türkiye’ye Baa3 yani ‘ortanın altında kredi derecesi’ notu verdi. 1994 yılında ise Fitch B ‘yatırım yapılamaz, çok spekülatif’ notu verdi. Türkiye 1994 yılında kaybettiği yatırım yapılabilir statüsünü 2013 yılında tekrar kazandı, lakin bu durum yalnızca 3 yıl sürdü, Türkiye’deki darbe teşebbüsü sonrası bu not düşürüldü.
Türk kamuoyunda ‘sıfırcı hoca’ olarak bilinen kredi derecelendirme kuruluşlarının (özellikle Moody’s için bu tabir kullanılır) verdikleri notları o ülkede yatırım yapmak isteyen yatırımcılar an be an takip ederek paranın akacağı ülkeye karar verirler. Örneğin 1997 yılındaki Doğu Asya Krizi’nde kelam konusu Asya ülkeleri hakkında verilen ve ülkelerin yatırım yapılamaz olduğunu belirten notların çabucak ardından bu ülkelerdeki krizlerin daha da derinleştiği görüldü.
2016 yılında Türkiye’deki darbe teşebbüsünün akabinde yaşanan görece süratli toparlanmaya karşın kredi derecelendirme kuruluşları not verme takvimlerinden erken bir halde Türkiye’nin notunu düşürdüler yahut durağana çevirdiler, bu yolla finansal piyasaların darbe teşebbüsünden aldığı yaranın büyümesine katkıda bulundular. Her ne kadar darbe teşebbüsünün çabucak akabinde Başbakan Yardımcısı Mehmet Şimşek global yatırımcılara telekonferans yolu ile ülkede her şeyin rayına girdiği ve denetim altında olduğu iletisini verse de, bu iletilerin olumlu tesirleri kredi derecelendirme kuruluşlarının negatif notlandırmaları ile azaldı. Standard&Poor’s darbe teşebbüsünden yalnızca beş gün sonra 20 Temmuz 2016’da takvim dışı bir formda Türkiye’nin notunu düşürdü. Birebir kuruluş tekrar takvimine ters olarak Türkiye’nin not görünümünü 27 Ocak 2017’de negatife çevirdi. 27 Ocak 2017’de Fitch de Türkiye’nin kredi notunu bir basamak düşürdü. Moody’s ise 23 Eylül 2016’da Türkiye’nin kredi notunu düşürürken 18 Mart 2017’de kredi görünümünü negatife çevirdi.
Kredi derecelendirme kuruluşları Türkiye hakkında yaptıkları büyüme öngörülerini sık sık üst yanlışsız revize etmek zorunda kalır. Örneğin Moody’s Türkiye’nin 2017 yılı büyüme oranını evvel yüzde 2,2, sonra 2,6 en son da yüzde 3,7 olarak varsayım etmiş, lakin gerçek büyüme oranı yüzde 7,4 olarak gerçekleşmiştir. Bu da kredi derecelendirme kuruluşlarının Türkiye hakkında epeyce negatif düşündüklerinin kıymetli bir göstergesidir.
DİĞER ÜLKELERDEN ÖRNEKLER
Türkiye konusunda epeyce cimri davranan kredi derecelendirme kuruluşlarının Yunanistan hakkında verdikleri kararlar epey değişiktir. Bu kuruluşların not verirken dikkate aldıkları makroekonomik göstergelere nazaran bir kıymetlendirme yaparsak Türkiye’ye yüksek, Yunanistan’a ise düşük not vermeleri gerekiyor. Lakin durum bunun tam zıddı seyrediyor. 20 Ocak 2018 tarihinde Standard and Poor’s (S&P) Yunanistan’ın notunu B-‘den B’ye yükseltti ve görünümünü müspet olarak korudu. Krizden kendi ayakları üzerinde durarak çıkamayan Yunanistan’ın görünümü S&P’ye nazaran ‘pozitif’, fakat OECD içinde ikinci en süratli büyüyen ülke olan Türkiye’de durum (S&P’nin Mayıs 2018 kararına göre) ‘durağan’ ve kredi notu düşürülüyor.
Genelde kararlarında birbirlerini takip eden bu kuruluşlardan Fitch Ratings de 19 Şubat 2018’de Yunanistan’ın kredi notunu B-‘den B düzeyine yükseltti ve kredi notu görünümünü ‘pozitif’ olarak kıymetlendirdi. Bu not yükseltmenin açıklaması ise ‘Fitch Yunanistan’da devam eden Gayri Safi Yurt içi Hasıladaki büyümenin takviyesi ile genel kamu borcu sürdürülebilirliğinin güzelleşeceğine inanmaktadır’ şeklinde oldu. Yani, kredi derecelendirme kuruluşları bir yandan Türkiye üzere ülkelerde ‘gerçekleşen’ büyüme ve iyileşmelere prim vermez ve bunları görmezden gelirken, öbür yandan öbür bir ülkede iktisatta kimi göstergelerin güzelleşeceğine olan ‘inanç’ not yükseltme sebebi oluyor.
Kredi derecelendirme kuruluşlarının bahsettiğimiz objektif olmaktan uzak kararlarıyla ilgili olarak reaksiyon gösteren tek ülke Türkiye değil. İtalya 2014 yılında Standard&Poor’s ve Fitch Ratings’i 2011 ve 2012 yıllarında İtalya’nın notlarını kırarak piyasaları olumsuz etkilediğini münasebet göstererek mahkemeye vermişti. Yeniden 2014 yılında AB içinde de bu kuruluşların güvenilirlikleri masaya yatırıldı ve çalışmalarına yönelik üç teknik standardizasyon yönetmeliği onaylandı. Bu yönetmeliğe nazaran kredi derecelendirme kuruluşlarının kararlarında daha şeffaf olmalarını sağlayacak ve kontrollerini kolaylaştıracak adımlar atıldı. Başka yandan yatırımcıların kredi derecelendirme kuruluşlarının kredi notlarına bağımlılığını azaltacak ve bu kuruluşlar ortasında rekabeti teşvik edecek bir yapı kurulması için çalışma başlatıldı. Avrupa Menkul Değerler ve Piyasalar Otoritesi ESMA, kredi derecelendirme kuruluşlarının ayırımcılık ve kayırmacılık yapıp yapmadığı konusunda da bir kontrol düzeneği kurdu.
AVANTAJ VE DEZAVANTAJLARI İLE KREDİ DERECELENDİRME KURULUŞLARI
Kredi derecelendirme sistemi objektif işlediği ve rant meydana getirme uğraşında olmadığı durumda hayli yararlı bir işleyiş sağlar. Riski büyük olan ülke yahut şirketlerin risk primi ve tahvillerinin faiz oranları yüksek tutulur ki risk alan yatırımcı korunsun. Öteki yandan tahvilleri ve görünümü olumlu ve riski düşük ülkeler, düşük faizle borçlanabilir. Yatırımcı da getirisi garanti olduğu için o ülke yahut şirketin tahvillerini inançla alır. Lakin kredi derecelendirme sisteminde arıza olur da riskli ülkeler az riskli gösterilir yahut riski düşük ülkeler yüksek riskli gösterilerek cezalandırılırsa, bu durum krizlere ve haksızlığa yol açar. Bu kuruluşların en büyük dezavantajı değerlendirmelerin bir noktaya kadar sayılara dayanarak, bir noktadan sonra ise öngörü ile yapılmasıdır. Kusur hisseleri vardır ve bunun tarihte pek çok örneği vardır. Yanlış yahut güdümlü değerlendirmeler, piyasalarda moral bozukluğu ve işlerin bozulması sonucunu doğurur.
2007-2009 krizinde üç büyük kredi derecelendirme kuruluşunun yaptığı notlandırmalar ve batan şirketlerin yüksek kredi notlarına sahip olması, bu kuruluşlara olan inancı dünya çapında azaltmış ve AB ile ABD’de hem alternatif kuruluşlar arayışına gidilmiş, hem de kredi derecelendirme kuruluşlarını denetim edecek sistemler geliştirilmeye başlanmıştır.
Dış finansmana muhtaçlık duyan ve global finans sistemine entegre olan ülkelerin şu anki konjonktürde bu kuruluşlarla çalışmaktan diğer dermanı yoktur. Lakin Türkiye örneğinde olduğu üzere daima bir not düşürülmesi tehdidi altında bu kuruluşlarla çalışmak da epey yıpratıcı ve piyasaları bozucu tesir yapmaktadır. Uzun vadede dış finansmana olan muhtaçlığı azaltacak biçimde yapısal ıslahatlara gidilmesi kredi derecelendirme kuruluşları ile baş etmenin en kestirme fakat çok çetin bir yoludur.