Bilim adamlarının daima olarak ayrılığa düştükleri bu bahiste kimleri “deprem evvelce anlaşılmaz!” derken bazıları ise “deprem evvelden anlaşılabilir!” kanısında bulunuyor. Pekala sarsıntı evvelce haber verir mi?
Birçok tabiat olayı evvelce bilinmesine rağmen, zelzeleler, evvelce bilinememektedir. Sarsıntıların “önceden bilinmesi”nin bilimsel bir tarifi yapılmalıdır.
Bilim etraflarına nazaran evvelden bilme, aşikâr bir vakit mühleti içerisinde, belirlenmiş bir alan içinde ve belirli büyüklük hudutları ortasında yer alan sarsıntısı evvelce bilmektir. Bir öbür deyişle, uzun bir müddet suskunluk devrinden sonra kimi öncü sarsıntılar olduğu ya da anomoliler saptandığı vakit, yakında yıkıcı bir sarsıntının olacağına ilişkin ikaz yapmaktır.
Daha açık bir tanımla, zelzelenin olacağını ilan eden kişi ya da kuruluş ‘‘ Zelzelenin merkez üssünün koordinatlarını +/-10 km, oluş vaktini +/-4 saat ve büyüklüğünü +/-1 yanılgı limitleri içinde bildirmelidir. Bu kusur limitleri daha farklı alınabilir. Burada bir örnek olarak verilmektedir. Zelzelenin evvelce bilinmesi, muhakkak ve kabul edilmiş kusur limitleri içinde, zelzelenin oluş yeri, oluş vakti ve büyüklüğünün bilinmesi olarak kabul edilir.
Bu bağlamda, büyüklük açısından, şu ya da bu kişi ya da kuruluşun Kuzey Anadolu Fay Zonu‘nda ya da İstanbul‘da 7.5, Çanakkale‘de 5.0-5.5, Saros‘da 5.0-5.5 büyüklüğünde; yer açısından, radon gazı artşına dayanarak, Çanakkale, Tekirdağ, Balıkesir ve Saros Körfezi üzere çok sayıda fay ya da fay modüllerinin bulunduğu çok geniş bir alanda; vakit açısından 15-20 gün sonra bir zelzele olacak demesi sarsıntıların evvelden bilinmesi olarak kabul edilemez.
Depremlerin Evvelden Bilinmesi Konusunu Yakından İrdelemeye Çalışalım:
Belirli bir büyüklükteki bir zelzelenin ne vakit olacağını söylemek hayli güçtür. Lakin buradaki zahmet, bu zelzelenin oluşma vakti ile bu cins habercilerin görünmeye başladığı vakit müddetidir (zaman penceresi).
Deprem ne kadar bir değişimden sonra oluşacak ? sorusu akla gelmektedir. Sarsıntı olduktan sonra bu tıp soruları yanıtlamak çok kolaydır.
Bir sarsıntı olduktan sonra mutlaka bir şeylerle ortasındaki irtibat çok rahat bir biçimde kurulabilir. Bu manada, 6 Temmuz 2003 günü olan Saros zelzelesi büsbütün rastlantısaldır. Birinci üç maddeyi Saros sarsıntısı açısından irdeleyelim: Radon gazındaki artışa bakarak sarsıntı öncesi, bu zelzelenin yer olarak Saros Körfezi‘nde, vakit olarak 4 gün sonra ve büyüklük olarak da 5.0 büyüklüğünde olacağını söylemek olanaksızdır.
Bilimsel datalar yardımı ile zelzelesi evvelce kestirim etmek mümkün üzere gözükse de her vakit güvenilecek bir yol değildir. 1976 Tangshan (Çin) zelzelesinde 650-750 bin kişi öldükten sonra, zelzelelerin evvelce bilinmesinin kâfi olmayacağı yeterlice anlaşılmıştır.
Öte yandan can kaybını önlemek için koskoca kentleri boşaltıp, insanları yıllarca, aylarca hatta haftalarca çadırlarda yaşatmak imkanlı değildir. Bu nedenle bilimadamları zelzeleleri 1 ya da 2 gün öncesinde belirlemenin yollarını aramaktadırlar.
Depremlerin evvelce bilinmesi ile haberciler ve müşahedeler (yeraltı su düzeyi değişimi, radon gazı, manyetik, elektrik, tilt, krip, deformasyon, p dalgası suratı değişimi, kimyasal değişimler, iklim değişiklikleri, canlılardaki olağandışı davranışlar) daha şimdi tam değildir. Tek bir zelzele habercisi kullanılarak sarsıntı kestirimi yapmak çok güçtür. Sarsıntı habercileri, fay sistemine, tansiyon paternlerine, fayların geometrik özelliklerine, komşu bölgelerdeki göreli harekete, odak derinliğine ve büyüklüğüne bağlıdır.
Çinli sarsıntı bilimcilerinin muvaffakiyetleri yanında, yanılgılar içeren sarsıntıların evvelden kestirilme programlarından sözetmek gerekir. Örneğin, 1976 Ağustos‘unda, Guangzhou ve Hong Kong yakınlarında ilan edilen bir ikaz sonucu, birçok insanın dışarıda uyuması için ikna edilmiş, fakat rastgele bir zelzele olmamıştır.
Öte yandan rastgele bir ihtar olmaksızın hayli yıkıcı sarsıntılar meydana gelmiştir. Örneğin, 27 Temmuz 1976 tarihinde, Pekin‘in 150 km doğusunda, 1 milyon insanın yaşadığı bir sanayi kenti olan Tangshan kentinde çok trajik bir sarsıntı olmuştur.
Şimdiye kadar dikkate bedel habercilerden sözedilmiş, kimi habercilerin çok tuhaf, kimilerinin ise tartışmaya açık olduğu görülmüştür. Bu belirsizliklerin dışında, başarılı bir sarsıntı iddia tekniği bulunmamaktadır. Nihayet, dünyada zelzelelerin evvelce kestirilmesi ile ilgili adımların ne olacağının yine düşünülmesi konusunda hararetli tartışmalar başlamıştır. Faydaki kaymalara öncülük eden, hala gizemini koruyan kısa-süreli haberciler hakkında temel araştırılmaların yine gözden geçirilmesi önerilmiştir.
Yukarıda bahsedilen bilgiler, sarsıntı habercilerinin sahiden zelzelelerin evvelden bilinmesinde faydalı olup olmadığı tartışmasını gündeme getirmiştir. En azından haberci sayılmaları için ne üzere kriterler olması gerektiği de tartışılmaktadır.
İşte sarsıntısı evvelce anlayabileceğimiz ip uçları;
Geçmiş yıllarda büyük kayıpların yaşandığı birçok zelzele öncesinde tabiattaki değişimler ve hayvanların havadaki iyon karışımı ya da elektromanyetik alandaki değişmeler yahut yeryüzündeki çatlaklardan sızan gazların kokuları birtakım hayvanlar tarafından algılanabilmektedir. Hayvanlar zelzele öncesinde meydana gelen bu belirtilere karşı insanlara nazaran daha hassastır.
Ekonomist Dergisi’nin 16-22 Temmuz 2000 tarihli 2000/09 nüshasında, Prof. Dr. Ahmet Ercan’ın zelzelenin evvelden bilinmesine yardımcı olan göstergeler üzerine yaptığı araştırmaya nazaran, sarsıntısı evvelden haber veren tam 57 farklı gösterge var.
- Hayvanlar ve Böcekler (1 saat – 3 gün öncesi belirti gösterir)
- Karıncalar, yakında bir sarsıntı olacağı vakit yuvalarından çıkarlar.
- İpek böcekleri, bu periyotlarda art geriye dizilirler.
- Tavşan ve fareler daima olarak direklere tırmanmaya çalışırlar ve yere inmek istemezler.
- Domuzlar ise toprağı delicesine eşelerken doruklara süratle tırmanırlar.
- Kediler, kapalı ortamlara kaçarak bidon yahut kutuların içine saklanırlar ve titreme halinde olurlar.
- Köpekler, endişelerini daima havlayarak belirtirler.
- Eşek, inek ve atlar tasmalarını koparmaya ve ahırlarından çıkmaya çalışırlar.
- Balıklar, göl ya da deniz tabanının ısınmasıyla yüzeye yakın yüzmeye başlar ve yılan balıkları ise ortadan kaybolur.
- Ördek kaz ve kuğu göle girmek istemezken gölde olanların ise ölebildikleri belirtilmiştir.
- Yengeçler ise daima olarak kumsalda dolaşmaya başlarlar.
- Martılar ise çember oluşturarak uçarlar.
- Atmosferdeki Değişim (1 Saat- 1 Hafta Öncesi Belirti Göstermeye Başlar)
- Kasvetli bir hava oluşur ve hava sıcaklığı yükselir.
- Güneşin doğuşundaki ve batışındaki üzere ışık huzmeleri meydana gelir.
- Açık havada zelzelenin meydana geleceği noktada bulutlanma oluşur.
- Açık havada yeşil, mavi ve siyahın hükümran olduğu kısa gökkuşakları meydana gelir.
- Parlak bir gökyüzü ile birlikte yıldızlar çoğalarak güya yeryüzüne daha yakın bir pozisyondaymış üzere görünür.
- Yıldırım olarak isimlendirilen olağan dışı kırmızı, mor, yeşili, mavi ve pembe oluşumlar görülür.
- Gökyüzünde yanan bir alev topuna benzeri manzaralar oluşabilir.
- Yeraltından mana verilemeyen uğultular duyulur.
- Deniz ve Gölde Meydana Gelen Değişiklikler (1 Saat- 2 Hafta Öncesi Belirti Gösterir)
- Bir iki hafta öncesinde deniz suları yükselerek kıyıları su basar.
- 1 ile 5 saat öncesi ise daha evvel yükselen sular geri çekilir.
- Kimi denizler çarşaf üzere dalgasız olurken, kimi denizlerde ise ağır dalgalanma görülür.
- Göllerde ve denizlerde hava kabarcıkları meydana gelir.
- Isınan deniz tabanı nedeniyle suyun sıcaklığı yükselir.
- Yeraltı Suları
- Su randımanında 1-4 litrelik artış meydana gelir.
- Su basıncında 1 – 1,5 barlık artış meydana gelir.
- Su sıcaklığı normalinden 1-2 derece artış gösterir.
- Dere sularında kesilme, kuruma yahut çoğalma görülür.
- Sudan çürük yumurta yahut kükürt kokusu gelir.
- Suyun tadı normaline nazaran acılaşır yahut tatlılaşır.
- 1-2 hafta öncesi yeni kaynaklar meydana gelirken var olan kaynaklarda kuruma görülür.
- Sudaki karbondioksit, metan ve radon gazında artış görülür.
- Suyun kimyası değişir. İletkenlik, radon, civa, helyum, karbondioksit artışı meydana gelir.
- Büyük Marmara Zelzelesi 2 Ağustosta Sinyal Vermişti
- Marmara’yı sarsan büyük 17 Ağustos 1999 sarsıntısının, 2 Ağustos tarihinde sinyal verdiği ortaya çıktı.
Yalova/Termal Kaymakamı Kasım Esen, 2 Ağustos 1999 tarihinde Termal Kaplıcaları’ndaki tabanların çatlayarak yeni kaynakların ortaya çıktığı, suların 60 dereceden 80 dereceye ulaştığı ve her vakit pak akan suların çamurlu akmaya başladığı bu durum sonrasında tutanak tutularak Sıhhat Bakanlığı ve Turban Genel Müdürlüğü’ne bildirildiğini söyledi.
Esen, İTÜ’den istenilen inceleme talebinin, 17 Ağustos’ta yapılacağının belirtildiği ama inceleme gerçekleştirilemeden büyük zelzelenin yaşandığını belirtti.
- Kuyulardaki su düzeylerinin değişmesi,
- Dip balıklarının yüzeyde dolaşması,
- Uzun müddettir aşikâr seviyede çalışan termal kaplıcalardaki suların ısı değişimi,
- Yeraltında yaşayan canlıların yeryüzüne çıkması,
- Hayvanların davranışlarındaki farklılıklar,
17 Ağustos Büyük Zelzelesinin Habercileri
Anadolu Ajansı’nın haberine nazaran, Türk ve Japon bilim adamlarının yaptığı araştırmaya nazaran 17 Ağustos sarsıntısının birinci belirtileri günler hatta haftalar öncesinde hayvanlarda, gökyüzünde, denizde ve bitkilerde görülen sıra dışı olaylarda gözlendiği belirtildi.
Sıra dışı olayların %50’si hayvan davranışlarında, %32’si atmosferde, %10’u deniz ve karada, %7’si elektrikli aygıtlarda, yüzde 2’si ise bitkilerde görüldü.
İnsanlarda görülen sıra dışı belirtiler ise; kalp rahatsızlığı, bedende elektrik akımı hissi, bitkinlik, kusma, çok duygusallık, gebe bayanların bebeklerinde hareketlilik, yüksek tansiyon, nedensiz esneme, göz seğirmesi, geceleri nedensiz ve ani uyanma, iştahsızlık, genizde yanma, burun kanaması ve üşüme hissi olarak görüldü.
Köpeklerde ise, çok biçimde uluma ve havlama, ağlayarak havlama, huzursuzluk, kümeleşme, daima yeri dinleme ve gökyüzüne bakma, havlayarak sahibini bina dışına çıkarma ve ortadan kaybolma üzere durumlar görülmüştür.
Kedilerde ise, kertenkele üzere yerde sürünme, hırçınlaşma, ısırma gözlenirken, farelerde yabanileşme, muhabbet kuşlarında ve yarasalarda çırpınarak çığlık atma, martılarda çocuk üzere çığlık atma, leyleklerde mevsimden evvel göç etme, karınca, örümcek ve kırkayakların meskenlere istilası üzere birçok harikulâde durum meydana gelmektedir.