Depremlerin etkilediği vilayetlerimizde can kayıplar artarken, ülke olarak geride kalanlar hayat tutunmanın yollarını arıyor. Bilimsel gerçeklikler ışığında bakılınca planlama ve tertiplerin da kurtarma faaliyetleri kadar kıymetli olduğu görüldüğünden, ekonomik bağlamda ne ile karşı karşıya olduğumuz hesaplanmaya çalışılıyor. Ekonomist Mahfi Eğilmez de bölgede oluşan hasarı, devam eden çalışmalar üzerinden iddia ederek ülke ekonomisine tesirini öngörmeye çalışıyor.
Mahfi Eğilmez, evvel sarsıntının tesirlerini ele alıyor.
Depremde etkilenen vilayetleri etkilenme oranlarına nazaran ağırlıklandırarak ele alan Eğilmez, ferdî blogunda yayınladığı hesaplamada, en ağır hasarı alan Kahramanmaraş, Hatay ve Adıyaman’ı daha yüksek tartıyla ekliyor.
Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın hala devam eden tespitlerine nazaran, 384 bin 545 konut ya da kısımları acil yıkılması gereken, ağır hasarlı ve yıkık, 13 bin 575 konut ya da bölümleri orta hasarlı olarak belirlendi. Eğilmez, hem çalışmaların sürdüğünü hem de devam eden sarsıntıların hasarı artırmaya devam ettiğini göze alarak hesaplamayı yapıyor.
Bakanlığın belirlediği ve 11 Şubat 2023 tarihli Resmi Gazetede yayımlanan “Mimarlık ve Mühendislik Hizmet Bedellerinin Hesabında Kullanılacak 2023 Yılı Yapı yaklaşık Ünite Maliyetleri Hakkında Tebliği”den yola çıkarak konut metrekare ünite maliyet bedelleri (TL/m2) 4 bin 600 ila 10 bin 650 TL ortasında değişiyor.
600 bin yeni konut yapılacağı ve metrekare maliyetinin ortalama 8 bin 500 TL olacağı, 200 bin konutun da onarılacağı ve metrekare maliyetinin yaklaşık 3 bin TL olacağı iddia ediliyor. Enkaz kaldırmanın da 800 bin üzerinden metrekarede (konut imal maliyetinin yüzde 20’si) bin 800 TL olacağı varsayım ediliyor. Altyapı, üretim ve tamiratlarının da 800 bin konut üzerinden (konut üretim maliyetinin yüzde 25’i) 2 bin TL olacağında hesapla, dolar/TL’nin de 18,9 olarak ele alındığını belirterek hesaplanmaya başlanıyor.
Enkaz kaldırma, hafriyat, inşaat, tamirat ve altyapı maliyetleri 46 milyar 244 milyon dolar olarak görülüyor.
Bölgede her aileye 10 bin TL, ailede can kayıpları için 100 bin TL ve yeniden (ev sahibi olan) ailelere aylık 5 bin TL kira yardımından yola çıkarak nakdi yardım ödemeleri içinde 2 milyar 460 milyon dolar fiyat hesap ediliyor.
Bu iki hesaplamanın toplamı 48 milyar 704 milyon dolar olarak görülüyor.
Bağışlarla toplanan kısımda görünen 6,4 milyar dolar hesaplanıyor. DASK mevcudunun da 27 milyar TL olduğu hesap ediliyor.
Ancak yapılan bağışlarda, ‘Türkiye Tek Yürek’ kampanyasında 115,1 milyar TL bağışın, dışında 5 milyar TL daha nakit bağış toplandığı farz edilirken, toplam 120 milyar TL’nin (6,4 milyar dolar) 4,8 milyar dolar kısmı TCMB ve kamu banka ile kuruluşlarından gelmişti. Bu da TCMB’nin yaptığı 30 milyar TL yani 1,6 milyar dolarlık bağışın Hazine’ye eksik kâr olarak devredilmesi demek. Ziraat Bankası’nın birkaç ay evvel Hazine’den aldığı 20 milyar TL yani 1,1 milyar dolar için de birebiri geçerli. Öteki kamu kurumları için de tıpkı durum kelam konusu olurken, bu bağışlar bütçeden yapılmış sayılıyor ve bütçe açığını olumsuz tarafta etkiliyor. Kamu bölümü bağışlarını düştüğünde geriye gerçek bağış fiyatları kalıyor. Bunlar da 6,4 milyar dolar eksi 4,8 milyar dolar eşittir 1,6 milyar dolar olarak karşımıza çıkıyor. DASK’la birlikte 3 milyar dolar ortaya çıkıyor.
Gelir ve masraf hesabında da ortaya 45 milyar 688 milyon muhtaçlık çıkıyor.
Depremlerin bölgede üretim, ihracat, istihdam ve vergi tarafında oluşturduğu kayıplar da kestirimi olarak hesaplanıyor.
2022’de zelzeleden etkilenen vilayetlerin toplam (808 milyar dolar) GSYH’deki hissesi, (75 milyar dolar) yüzde 9,3 olurken, en fazla ziyan gören üç ilin ise (21 milyar dolar) yüzde 2,6 olarak görülüyor.
Depremlerde 3 vilayetten GSYH kaybının yüzde 50-60 düzeyinde (10-12 milyar dolar) öbür vilayetlerde de yüzde 15-20 seviyesinde (9-11 milyar dolar) olacağından kestirimle, 2023 yılı GSYH kaybı toplamda 21 milyar dolar düzeyinde hesaplanıyor.
Toplam ihracatta (2022’den hesapla) toplamda hisse yüzde 8,5 (21,6 milyar dolar) olurken, en fazla etkilenen üç ilin hissesi yüzde 2,2 (5,6 milyar dolar) oluyor.
3 vilayette ihracat kaybı yüzde 50-60 üzerinden 2,5-3,5 milyar dolar, öteki vilayetlerde yüzde 10 üzerinden 1,5 milyar dolar olarak hesaplandığında toplam ihracat kaybının yaklaşık olarak 7 milyar dolar olacağı öngörülüyor.
Bölgede istihdam edilen nüfus 4 milyon 640 bin kişi olurken, en fazla ziyan gören üç vilayette 1 milyon, öteki vilayetlerde 3,6 milyon istihdam olduğu düşünüldüğünde, kamu bölümü çıkarılmayacağından, kayıpların daha çok özel bölümde olacağı düşünülüyor.
İçimizi acıtan can kayıpları ve işyerlerinin yıkılması üzere durumlarla yüzde 8 düzeyinde (yaklaşık 300 bin kişi) istihdam kaybı öngörülüyor. Aralık 2022’de 3,6 milyon (yüzde 10,3) olan işsiz sayısını, 3,9 milyona (yaklaşık yüzde 11) yükseltmesi bekleniyor.
Bölgede 2022 yılında toplanan vergilerin toplamı 118,7 milyar TL (yüzde 7,1), üç vilayette 53,8 milyar TL (yüzde 3,2) olarak görülüyor.
Üç vilayette 2023 yılında vergi toplanamayacağını üzerinden hesapla, vilayetlerdeki vergilerden de yüzde 30-35 düzeyinde kayıp üzerinden, vergi kaybının toplamda 3 milyar doları bulması bekleniyor.
Deprem felaketi enflasyonu nasıl etkileyecek?
TÜİK’in açıkladığı enflasyon oranı Ocak 2023 prestijiyle yüzde 57,68 olmuştu. Baz tesirinin devrede olacağı düşünülen birinci 6 ayda, kamu harcamalarının seçimle yükseleceği bilinirken, taban fiyat artırımı, EYT üzere tesirlerle tüketime yansısa da öteki faktörlerle çok güçlü olmayacağı bekleniyordu.
Deprem felaketinden evvel yılsonu enflasyon kestirimi yüzde 40 düzeyinde olurken, Üstteki harcama hesaplamalarının enflasyona tesiri kaçınılmaz olacak. Ayrıyeten sarsıntıdan etkilenen vilayetlerde 21 milyar dolar düzeyinde olması beklenen üretim kaybı da fiyatları yükseltici bir tesir gösterecek. Burada yola çıkarak Mahfi Eğilmez, yılsonu enflasyon iddiasını yüzde 50 düzeyine revize etti.